“Laten we het ongemak omarmen”, zei koning Willem-Alexander zaterdag 1 juli 2023 in zijn toespraak in het Amsterdamse Oosterpark waarin hij excuses aanbood voor het slavernijverleden. Iets van dat ongemak ervoer ik enkele dagen eerder in theater de Spiegel in Zwolle op het symposium Overijssel & slavernij, waar een gelijknamig boek werd gepresenteerd.
Het was de eerste keer dat ik op een theaterpodium stond. Ik mocht als een van de auteurs een exemplaar van het boek en een bloemetje in ontvangst nemen. Het was een mooie middag met een zeer gevarieerd gezelschap, goede lezingen en een boekpresentatie.
Andries Heidema, de Commissaris van de Koning in Overijssel, bood in een goede evenwichtige speech namens het provinciebestuur zijn excuses aan voor de rol van Overijssel in het slavernijverleden. Het was goed om er bij te zijn en ik was blij dat ik in mijn bijdrage aan het boek iets had kunnen laten zien van de rol van christenen die in de negentiende eeuw streden tegen slavernij.
Iemand als Christiaan Hendrik Koopman, die was geraakt door Harriet Beecher Stowes Uncle Tom’s Cabin, als twintiger actief werd in de anti-slavernijbeweging in Amsterdam en later als hervormd predikant in Staphorst onder meer het initiatief nam voor een collecte voor de door honger getroffen inwoners van Aruba. Een degelijke hervormde dominee die aan de goede kant stond. Een van ons. En voordat je het weet, plaats je jezelf ook zomaar aan de goede kant.
Woorden die me raakten
Toen kwam snoeihard het ongemak binnen. Een geëmotioneerde mevrouw vroeg het woord. In haar familie was generaties lang het pijnlijke slavernijverleden verzwegen. Juist door de aandacht van de laatste tijd was ze zich gaan realiseren wat er werkelijk gebeurd was aan wreedheid en uitbuiting, hoe haar voormoeders waren ontmenselijkt.
“En nu voel ik haat en wat moet ik daar nu mee”, dat waren de woorden die me raakten. Opeens was ik een heel erg witte man en werd ik geconfronteerd met een wereld van ellende waar ik geen werkelijk besef van had.
De emotionele boodschap van deze vrouw en andere verhalen en opmerkingen tijdens het symposium lieten me iets zien van de overdracht van leed, gevoelens van onrecht en patronen door de generaties. Daarbij vallen generaties zomaar weg en wordt het leed van de voormoeder het leed van de verre achterkleindochter.
Een appèl op mij
Het is gemakkelijk om vanuit het comfort van onwetendheid dit van je weg te houden. Het is inderdaad allemaal al heel lang geleden. De huidige nakomelingen van tot slaaf gemaakten hebben het inderdaad niet zelf meegemaakt.
Het is even gemakkelijk om vanuit de politiek excuses te maken en tegelijkertijd in onze samenleving verzonken patronen van uitbuiting ongemoeid te laten. Ik voel al bijna de neiging om daar even over uit te weiden, over prostitutie, lagelonenproductie, de gevulde schappen van bepaalde budgetwinkels, etc., maar dan houd ik het ongemak bij mezelf weg.
De ervaringen op het slavernijsymposium doen een appèl op me en ik weet nog niet precies wat mijn antwoord zal zijn. Het raakt ergens aan mijn comfort van orthodoxe christen in de behaaglijke kring van gelijkgezinden.
Het ongemak omarmen
Het doet ook een beroep op mijn onderwijshart. Wat is het ontzettend belangrijk om te bouwen aan een klimaat van doorvragen uit werkelijke belangstelling en zoeken naar het hart van de ander in de klas en daarbuiten.
Dat is niet soft, maar soms zelfs uitgesproken ongemakkelijk. Wat is het juist gemakkelijk om standpunten, oordelen en toegewezen posities in heden en verleden alleen maar te bevestigen en mee te gaan in stereotyperingen. Ten diepste ontmenselijken we dan ook de ander. We reduceren hem of haar tot een positie of mening.
Daar wil ik graag na de zomervakantie met studenten over in gesprek. Over het omarmen van ongemak en het ontmoeten en leren kennen van de ander als medemens. Ook dat hoort bij het hart van christelijk onderwijs.